Αμερικάνικη Φούγκα (Κριτική)

Σμιλεύοντας την ύπαρξη


Αλέξης Σταμάτης, Αμερικάνικη φούγκα, μυθιστόρημα, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2006, σ. 403

Αν ένας Έλληνας συγγραφέας βάλει σαν σκοπό τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος για τα άδυτα της ψυχής και τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου σε ποια χώρα θα διαλέξει να χτίσει την υπόθεση και την εξέλιξη του μύθου;
Στη χώρα όπου ο Αριστοτέλης έγραψε το Περί Ψυχής αιώνες πριν, στην ίδια του την πατρίδα είναι η προφανής απάντηση. Ο Αλέξης Σταμάτης αντίθετα, διαλέγει την Αμερική, μια χώρα με μόλις λίγους αιώνες ιστορία. Θα προσπαθήσουμε να δούμε γιατί.
Ο συγγραφέας ξεκινά βάζοντας σαν κεντρικό ήρωα έναν ομότεχνό του, αγαπημένη κίνηση πολλών συναδέλφων του. Ίσως μπορούν να καταλάβουν καλύτερα την ψυχοσύνθεση και τις αντιδράσεις τους. Ο ήρωας λοιπόν είναι ένας έλληνας συγγραφέας σε πλήρες αδιέξοδο. Κουβαλά στις πλάτες του μια διαλυμένη σχέση και μια καριέρα που δεν του προσφέρει καμιά ικανοποίηση πια. Μια πρόσκληση σε μια συγκέντρωση συγγραφέων στην Αμερική δείχνει η ιδανική ευκαιρία για να κάνει μια νέα αρχή, να προσπαθήσει να μάθει επιτέλους τον εαυτό του, να μπορέσει να ξεχάσει ή ακόμα για να ξεχαστεί από το υπόλοιπο περιβάλλον του.
Θα περίμενε κανείς ότι η συγκέντρωση θα γινόταν σε κάποια μητρόπολη όπως η Νέα Υόρκη ή τουλάχιστον σε κάποιο πολύβουο μέρος όπως το Λος Άντζελες. Αντίθετα γίνεται στο κέντρο της αμερικάνικης ηπείρου, στην απομακρυσμένη και ήσυχη Άιοβα, δίπλα στο Μισισιπί, στα μέρη του Μαρκ Τουέιν.
Πολύ γρήγορα ο ήρωας θα βαρεθεί τη ρουτίνα των εκδηλώσεων, θα νοικιάσει ένα αυτοκίνητο και θα κινηθεί προς την καρδιά της ερήμου σε μια σκηνή που θυμίζει την ταινία Παρίσι Τέξας του Βιμ Βέντερς. Εκεί θα συναντήσει έναν περίεργο τύπο. Η σύντομη γνωριμία τους θα δώσει την ευκαιρία στον έλληνα συγγραφέα να κάνει την αποφασιστική κίνηση που τόσο καιρό αναζητούσε. Θα κόψει τους δεσμούς με το παρελθόν και θ’ αρχίσει μια νέα ζωή. Ταυτόχρονα, ο Αλέξης Σταμάτης, όσο καιρό ταλαιπωρεί τον ήρωά του με τη νέα του ταυτότητα και τα προβλήματα που κουβαλάει, δοκιμάζει την κατάδυση στην ανθρώπινη ψυχή, την έρευνα στα βάθη της ύπαρξης.
Οι συμβολισμοί που ακολουθούν και διαποτίζουν όλο το βιβλίο είναι υπερβολικά πολλοί για να τους προσπεράσεις. Τρεις φορές μέσα από το κείμενο ο συγγραφέας Σταμάτης μέσα από τον συγγραφέα ήρωα προσπαθεί να ψάξει βαθιά μέσα στα πράγματα, να φτάσει στις τεκτονικές πλάκες της ύπαρξης, της ζωής.
Ο ήρωας θα μπορούσε να είναι ο Άνθρωπος, το αρχέτυπο του ανθρώπου της κοινωνίας μας. Αυτός που υποδύεται, (έναν άλλο), που κρύβεται, (από τους άλλους), που ξεγελά, (το διπλανό του, το ταίρι του καλύτερα) ψάχνοντας… ακριβώς αυτές τις βαθύτερες αιτίες. Όσο για το κλειστό κουτί με το μυστικό –που κληρονομεί από τον περίεργο τύπο- θα μπορούσε να είναι το κουτί της Πανδώρας ή η φωτιά που εμπιστεύτηκαν οι Θεοί στον Προμηθέα, θα μπορούσε να είναι ακόμα και ο ασκός του Αιόλου. Και τα τρία έχουν ένα κοινό σημείο. Δεν πρέπει να ανοιχτούν, δεν πρέπει ο άνθρωπος να έρθει σε επαφή μαζί τους, δεν πρέπει να δει τι έχουν μέσα, δεν πρέπει να τα χαρεί, δεν πρέπει να γίνουν ανθρώπινα. Όμως και στις τρεις περιπτώσεις ο άνθρωπος δεν υπάκουσε. Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να μην υπακούει.
Ακολουθεί η Αμερική. Ο ήρωας από την έρημο βρίσκει τον έρωτα και από κει μέσα από ένα κυνηγητό -οι κακοί, οι εφιάλτες, το παρελθόν, το μυστικό- βρίσκει τη φάρμα παράδεισο. Τον Παράδεισο. Ο ήρωας και το ταίρι του. Ο Αδάμ κι Εύα. Τι άλλο θέλεις για να ζήσεις ευτυχισμένος; Αυτό βγαίνει απ’ τα χείλη του αναγνώστη. Ο Αλέξης Σταμάτης τον προκαλεί. Και μετά του το αρνείται. Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να μην υπακούει. Αναμφισβήτητη δεξιοτεχνία του συγγραφέα.
Γιατί όμως Αμερική; Νέα Υόρκη, μητρόπολη των τεχνών, των επιστημών, των ερευνών. Πολιτική Μπους, φλερτ με τον πόλεμο, με την εξουσία σε όλο τον πλανήτη. Έρημος, ινδιάνικοι μύθοι, μη χρόνος, ου τόπος. Λένε ότι δεν μπορείς να περιγράψεις την αμερικάνικη ήπειρο με μια εικόνα. Μπορείς άραγε να περιγράψεις με μια εικόνα την ανθρώπινη ψυχή; Η Αμερική, η Μέκκα των ηλεκτρονικών, η ψηφιακή εποχή, το μέλλον. Κι απέναντι ο άνθρωπος. Οι υπολογιστές εξελίσσονται μέρα με τη μέρα, ώρα με την ώρα. Η ανθρώπινη ψυχή όμως; Μήπως παραμένει ίδια αιώνες και αιώνες τώρα;
Όσο πλησιάζει το τέλος η αγωνία κορυφώνεται. Εμφανίζεται ο μικρός Φοίνιξ. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι η ιστορία του δεν πείθει και δεν είναι σωστά τοποθετημένη στο μυθιστόρημα. Ο Φοίνιξ, είναι ο καινούργιος άνθρωπος που θα παραλάβει τη σκυτάλη. Το όνομα παραπέμπει στον Φοίνικα, το μυθικό πουλί που ξαναγεννιέται από τις στάχτες του, και συμβολίζει την ελπίδα για το αύριο. Συμπληρώνει δε και μια οικογενειακή εικόνα του ζευγαριού η οποία πάλι πιστεύω πως δεν ήταν απαραίτητη.
Έχουμε πει ήδη πού θα παιχτεί ο αγώνας. Πού θα γραφτεί ο επίλογος. Ο καθένας θα φέρει τα όπλα του. Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να μην υπακούει.
Το βιβλίο είναι γραμμένο με προσοχή και υπομονή. Ο συγγραφέας δούλεψε λίγο λίγο προσεκτικά όπως ο γλύπτης σκαλίζει, σμιλεύει, χαϊδεύει, το μάρμαρο. Πολλές παράγραφοι το αποδεικνύουν καθώς παρουσιάζουν μια γλωσσική όσο και εκφραστική τελειότητα. Αυτό όμως δεν αποκλείει μερικές σκηνές όπως και κάποια κομμάτια να καθυστερούν την πλοκή και να χαλαρώνουν το μυθιστόρημα. Οι ινδιάνικοι μύθοι και οι πολιτικές ειδήσεις είναι μερικές από αυτές αν και πολλοί αναγνώστες θα γοητευτούν με τους μύθους. Ο Σταμάτης ακολουθεί από κοντά τον ήρωά του, νιώθει ότι τον καταλαβαίνει περισσότερο από κάθε άλλον, αλλά συχνά διστάζει μαζί του προκαλώντας αμήχανες στιγμές στη ροή της υπόθεσης. Έτσι η αγωνία και το μυστήριο δεν φτάνουν την Οδό Θησέως ούτε έχουμε ένα τόσο σφιχτοδεμένο αποτέλεσμα γεμάτο νεύρο όπως στη Μητέρα Στάχτη. Εδώ ο συγγραφέας είναι συνειδητά πολύ πιο εσωτερικός, άλλωστε το επιβάλλει η ίδια η πρόθεσή του: βουτιά στην ύπαρξη, στην Αμερική, (Το Αμερικάνικο Όνειρο, Αμερική του Κάφκα) στον έσω κόσμο μας, στα άδυτα της ψυχής.


(Θα δημοσιευτεί προσεχώς στην Κυριακάτικη Αυγή)